Imagjinoni të jeni në radhë në arkën e një qendre tregtare ku jeni gati të blini një telefon 60 euro. Takoheni me një mik, i cili ju thotë se e ka parë të njëjtin telefon në dyqanin fqinj, por me çmimin 50 euro. Çfarë bëni? Ndoshta e lini atë për 60 Euro dhe shkoni të blini një tjetër që është më e lirë. Tani imagjinoni se jeni në të njëjtën arkë, ku, megjithatë, jeni gati të blini një televizion për 1.580 euro. Edhe në këtë rast takoni një mik, i cili ju thotë se në dyqanin tjetër i njëjti TV është në shitje për 1.570 euro. Ndoshta në këtë rast nuk do ta ndryshonit pajisjen: nëse në 60 euro, 10 duken aq shumë, në një produkt 1.580 ato janë të papërfillshme, kështu që nuk ia vlen të ndryshoni blerjen.

Sa vlejnë 10 Euro?

“Ne kemi tendencë t’i atribuojmë një vlerë relative parasë, e cila është e ngjyrosur nga përvoja dhe emocionet që shoqërojmë me të,” shkruan Matteo Motterlini, profesor i ekonomisë njohëse në Universitetin Vita-Salute San Raffaele të Milanos, në Ekonominë Emocionale. Çfarë qëndron prapa llogarive tona të përditshme, duke komentuar këtë shembull me të cilin ai prezanton tezën e tij. “Ne jemi të prirur t’i konsiderojmë (dhe shpenzojmë) paratë e pagës së trembëdhjetë në një mënyrë tjetër, apo ato që i gjejmë papritur në xhepin e një xhakete të harruar, në krahasim me ato për të cilat kemi djersitur shtatë këmisha”.

Dinamika të bazuara në besimin

Fenomeni është përshkruar që në vitet nëntëdhjetë nga Richard Thaler, një ekonomist amerikan që teorizoi të ashtuquajturën financë e sjelljes: «Një anatemë për teorinë ekonomike që mbështet me të drejtë tezën e zhdërvjelltësisë së parave: domethënë të themi që 100 euro të fituara në llotari, 100 euro rrogë, 100 euro trashëgimi duhet të kenë të njëjtën vlerë”, vazhdon Motterlini. Llogaritjet e ekonomistëve janë me të vërtetë teorike, ndërsa jeta e përditshme është diçka krejt e ndryshme: në praktikë, shumë fenomene ekonomike kushtëzohen nga mendja jonë. Nuk është rastësi që kriza është ashpërsuar kur mas mediat përsërisin se jetojmë në recesion: “Dinamika ekonomike bazohet te besimi: paraja është një premtim që na lejon të blejmë ose të bëjmë diçka më vonë”, shpjegon Alberto Zatti, profesor i psikologjisë sociale në Universitetin e Bergamos dhe bashkëautor i “Paraja dhe psikika: Vlerat dhe kuptimet psikosociale në marrëdhëniet e këmbimit së bashku me Massimo Bustreo”.

Na pëlqejnë bujarët

Për të demonstruar lidhjen midis perceptimit të parave dhe besimit, ekziston gjithashtu një studim interesant i vitit 2014, i cili ka zbuluar se si ne pak u besojmë atyre që nuk kanë. Diego Gambetta i Institutit Universitar Evropian të Fiesole (Firence) dhe Vojtek Przepiorka i Nuffield College në Oksford (Mbretëria e Bashkuar) realizuan një eksperiment me mbi 265 studentë të universitetit anglez, rezultatet e të cilit, të botuar në PlosOne, zbuluan se si subjektet që ishin treguar më bujarë gjatë disa lojërave të bazuara në ndërveprime ekonomike ishin ata, të cilëve të tjerët ishin të prirur t’u besonin më shumë. “Aktet e bujarisë, për sa kohë që janë spontane, perceptohen si sinjale pozitive që i shtyjnë ata që janë përreth nesh të mbështeten tek ne,” shpjegon Przepiorka.

Emocione të lashta

Paraja është protagoniste e marrëdhënieve njerëzore: “Ajo na jep mundësinë e përdorimit të shërbimeve të të tjerëve dhe në këtë mënyrë na bën të lirë dhe të pavarur”, thotë Maria Luisa Maniscalco, sociologe në Universitetin Roma Tre. “Prandaj është pjesë e sferës sonë intime. Kjo është arsyeja pse kur pretendimet ekonomike të të tjerëve e shkelin, ne ndjehemi të sulmuar personalisht». Aq shumë, sa që, sipas studimeve amerikane, frika se mos humbasim para në trurin tonë është e njëjta që ndiejmë kur kemi dhimbje fizike. Në fakt, një dekadë më parë, disa shkencëtarë kishin ekspozuar disa vullnetarë në një lojë kompjuterike, gjatë së cilës ata fitonin gjithmonë 59 dollarë. Menjëherë pas fitores, secili subjekt kishte një mesazh para syve të vet: në disa raste këshillohej që ata të humbnin 6 dollarë, në të tjerë do t’i nënshtroheshin një shkarkese elektrike në krah. Duke analizuar reagimet në trurin e subjekteve përmes MRI, studiuesit zbuluan se të dy llojet e frikës aktivizojnë të njëjtin rajon të trurit. Përfundimi? Paraja ngjall tek ne emocione stërgjyshore me rrënjë të thella.

Një koncept abstrakt

Sidoqoftë, paraja gjithashtu ka një vlerë më konkrete: lehtëson marrëdhëniet midis individëve, duke e bërë shkëmbimin e mallrave dhe shërbimeve në mënyrë objektive të vlerësueshëm dhe pa rrezik keqkuptimesh, shkruan bota.al. Sidoqoftë, sot jemi dëshmitarë të një krize në këtë model tradicional të parasë: “Ajo është shumë e shkëputur nga ekonomia e vërtetë dhe është bërë një qëllim në vetvete, spekulim i pastër”, shton Maniscalco. Gjërat nuk lehtësohen nga imuniteti në rritje i shkëmbimeve monetare: kartat e kreditit, ATM dhe bankingu i shtëpive i kanë kthyer paratë në një koncept gjithnjë e më abstrakt: “Pasoja më e menjëhershme është se mungesa e fizikalitetit na bën të shpenzojmë më shumë” , shpjegon Zatti. Dhe në fund të fundit duke humbur kuptimin e rëndësisë së vërtetë të saj.