“Një brez pas rënies së diktaturës komuniste, Shqipëria po fillon të zbulojë dëshmi të mijëra njerëzve të ekzekutuar nga regjimi i mëparshëm”-nis artikulli i botuar në BBC kushtuar personave të vrarë nga diktatura. Në shkrimin me titullin “Shqipëria: Vendi që kërkon qindra varre masive” bëhet e ditur se “më shumë se 30 vjet pas vdekjes së tij, vendi po fillon të pajtohet me trashëgiminë e tmerrshme të lënë nga diktatura komuniste e Enver Hoxhës”. Gazetarët Andrew Hosken dhe Albana Kasapi sjellin dëshmi të njerëzve që u përballën me të vërtetën e dhimbshme. Gjetën varre masive të personave të ekzekutuar ndërsa kërkonin eshtrat e të afërmve të tyre. Ishin njerëz të zakonshëm që filluan të kërkonin të vërtetën për kampet e punës, varrezat masive dhe policinë sekrete që karakterizonin ato kohë.
Shkrimi i plotë i botuar në BBC

Një brez pas rënies së diktaturës komuniste, Shqipëria po fillon të zbulojë dëshmi të mijëra njerëzve të ekzekutuar nga regjimi i mëparshëm. Më shumë se 30 vjet pas vdekjes së tij, vendi po fillon të pajtohet me trashëgiminë e tmerrshme të lënë nga diktatura komuniste e Enver Hoxhës. Dhe ishin njerëz të zakonshëm që filluan të kërkonin të vërtetën për kampet e punës, varrezat masive dhe policinë sekrete që karakterizonin ato kohë.
"Ju lutem, mos më pyesni sa e vështirë ishte kjo, unë nuk mund të filloj të ju tregoj sa e vështirë ishte, ne vetëm po gërmonin eshtra dhe kafka, duke u përpjekur t'i copëtojmë gjërat, ishte shumë e zymtë". Kështu thotë inxhinieri i kimisë në pension, Nikolin Kurti, 68 vjeç, i cili na çoi në periferi të kryeqytetit shqiptar, Tiranës, dhe pastaj në malin Dajti. Ishte këtu, tani e mbushur me shkurre dhe gëmushë, që ai kishte gërmuar një varr masiv në vitin 2010, duke zbuluar mbetjet e 14 njerëzve. "Gjithçka filloi kur një polic më tha se xhaxhai im ishte varrosur këtu," shpjegoi ai. Ky xhaxha, një prift katolik, i quajtur At Stefani Kurti, u ekzekutua në vitin 1971 pasi ai ishte shpallur fajtor për pagëzimin e fshehtë të një fëmije.

Enver Hoxha kishte kriminalizuar të gjitha format e fesë dhe babai Kurti pagoi çmimin përfundimtar për mosbindjen ndaj një shteti totalitar që është krahasuar shpesh me Korenë e Veriut të sotëm. Tani vetë Shqipëria ka filluar udhëtimin e vështirë në të kaluarën e vet tragjike që mund të rezultojë në kërkimin e ndoshta qindra varreve masive.
Enver Hoxha ishte një nga regjimet më brutale dhe paranojake të regjimeve komuniste. Rreth 200,000 njerëz kaloi nëpër kampet e punës që u modeluan në Gulagun e Stalinit. Më shumë se 6,000 u zhdukën. Tani mijëra të afërm dhe shokë të tyre duan të dinë se çfarë u ndodhi atyre. Pothuajse të gjithë njerëzit e zhdukur besohet të jenë ekzekutuar ose kanë vdekur nga neglizhimi ose tortura në kampe. Shumë prej tyre ishin të burgosur politikë, të dyshuar për kundërshtim ndaj regjimit. Kohët e fundit, qeveria socialiste e Shqipërisë ka hyrë në negociata për mundësinë e gjetjes dhe ndoshta hapjen e varreve masive. Disa varre masive ka të ngjarë të ndodhen afër kampeve të punës, duke përfshirë edhe burgun veçanërisht të njohur Spac në Shqipërinë e veriut.
Në shtator, Kryeministri i Shqipërisë Edi Rama u takua me Kathryne Bomberger, drejtoreshë e përgjithshme e Komisionit Ndërkombëtar për Persona të Zhdukur. ICMP është një organ ndërqeveritar që punon me qeveritë për çështjen e personave të zhdukur. Ajo ka ndihmuar për të zbuluar varre masive diku tjetër në Ballkan, që rezultojnë kryesisht nga luftërat në ish Jugosllavi në vitet 1990. Organizata gjithashtu siguron testimin e ADN-së që nevojitet për të identifikuar mbetjet.
Qeveria dhe ICMP kanë diskutuar hapat e ardhshëm në krijimin e një programi për të ndihmuar gjetjen e personave të pagjetur. Faza fillestare do të përqëndrohet në mbetjet e zbuluara nga Nikolin Kurti në Malin e Dajtit dhe në një vend tjetër në Ballsh në Shqipërinë jugore. Mattheë Holliday, kreu i ICMP për programin e Ballkanit Perëndimor, tha se ishte e rëndësishme për të afërmit që të vendosin si fatin dhe vendndodhjen e personave të pagjetur. "Çështja e të zhdukurve nuk është për të vdekurit, por për të gjallët, familjet që kanë të drejtë të dinë, duhet ta dinë fatin e të afërmve të tyre të zhdukur dhe të kenë marrë eshtrat, t'i identifikojnë dhe t'u japin një varrim dinjitoz "-tha ai.
Dhe kërkimi i vendit për të kuptuar të kaluarën e tij është manifestuar edhe në mënyra të tjera. Në muajt e fundit, Shqipëria ka hapur si një muze të ashtuquajturën Shtëpia e Gjetheve, në selinë e vjetër të policisë sekrete të Hoxhës, Sigurimeve. Gjithashtu ka hapur dosjet e Sigurimit.

Gentjana Sula, kreu i Autoritetit të krijuar rishtazi mbi aksesin në informacion mbi dosjet e Sigurimit, tha: "Unë mendoj se interesi është i lartë dhe sipas hulumtimit tonë rreth 70% e njerëzve duan të dinë dhe të shohin një përfitim për të ditur më shumë dosjet. E drejta për të vërtetën është mohuar për të gjitha këto vite ". Ambasadori Bernd Borchardt, kreu i pranisë në Shqipëri për Organizatën për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë, përshëndeti hapjen e dosjeve, duke shtuar: "Njohuria është baza për liberalizimin e narrativës, për rindërtimin e kujtesës së një kombi. "Ajo luajti një rol të rëndësishëm në Gjermani, ku fatkeqësisht dosjet u kapën nga shoqëria civile në një fazë të hershme. Këtu duhej shumë më tepër, por tani qeveria dhe parlamenti kanë vendosur të hapin këto dosje". Nikolin Kurti kërkoi që testet e ADN-së të bëheshin për mbetjet që ai ishte i bindur i takonte xhaxhait të tij. Mjerisht testet provuan negative. Kërkimi i tij për vendin e pushimit përfundimtar të At Kurtit vazhdon.